“Naar een sociaal kapitalisme” betreft hoofdstuk 20 – Solide Economie, bladzijden 149-151.
Lees het hele hoofdstuk in het boek

Zolang de elite zich laat sturen door de wens van het permanent vermeerderen van de eigendom zullen de in hoofdstuk 030 De Economie geschetste problemen op blijven treden. De vraag is of die elite er van overtuigd kan worden of raken om met een ander, moreel aanvaardbaarder uitgangspunt te gaan heersen. Bij sommige leden zijn daarvoor aanknopingspunten te vinden. Zonder slag of stoot zal het echter niet lukken en enige wisseling van de wacht zal wel onvermijdelijk zijn. Een vernietiging of vervolging van de bourgeoisie zou niet nodig moeten zijn en is ook niet wenselijk. Helaas is dat niet uit te sluiten als deze de ogen gesloten blijft houden. Het valt te vrezen dat onze economie, in de eerste plaats die in Europa, maar uiteindelijk ook de wereldeconomie, dan ernstige, vrijwel niet te herstellen schade op gaat lopen en uiteindelijk de maatschappij zal ontwrichten met een zeer ongewisse uitkomst.

Aan de andere kant is duidelijk dat het “small is beautiful” dat vaak als oplossing wordt gepropageerd, maar in een beperkt aantal gevallen een oplossing biedt. De technologisch hoogwaardige productie is zeer complex en voor veel van die zaken is een zeer groot volume vereist. Zo zijn er in de wereld maar drie producenten van machines die IC-chips kunnen produceren, waarvan er een dominant is. Niet geheel toevallig staat die fabriek in Nederland. Daarnaast is het aantal mensen zo groot dat met traditionele productiewijzen niet in hun behoeften voorzien kan worden.

Inperking van de eigendom

Om tot een moreel beter handelingsperspectief te komen dient de particuliere eigendom sterk te worden ingeperkt: in tijd en omvang begrensd. De onderneming wordt dan “van zichzelf”, in zekere zin zonder eigenaar. De benoeming van het bestuur wordt zo veel mogelijk gedemocratiseerd waarbij niet alleen de werknemers een stem krijgen, maar ook andere belanghebbenden. Dat bestuur zal functioneren met een aantal uitgangspunten, een soort grondwet van de onderneming en die uitgangspunten zullen op hun beurt uiteindelijk moeten voldoen aan wettelijke kaders, vooral met betrekking tot de mogelijke winstaanwending. Een dergelijke onderneming blijft op markten concurreren met andere ondernemingen en alternatieve bestedingen. Een dergelijke onderneming kan nog steeds ten ondergaan, (beperkt) groeien en zich vernieuwen.

Ondernemingen worden vaak gestart door individuen of kleine groepen. Deze vorm van klein ondernemerschap dient in particuliere handen te blijven. De winst van de onderneming valt voor een deel samen met de beloning van de door de eigenaren ingebrachte arbeid en de eigenaar is zelf direct betrokken bij het functioneren van de onderneming. Langs deze weg wordt het sociale karakter van de onderneming voor een belangrijk deel gerealiseerd. Pas als na groei of vererving van de onderneming die relatie indirect is geworden, dat wil zeggen dat de eigenaar zich alleen nog maar opstelt als aandeelhouder, is het van belang dat sociale eigendom gerealiseerd wordt.

Deze overdracht van eigendom is denkbaar binnen de huidige wettelijke kaders en op vrijwillige basis. Zij zal een zekere wettelijke bescherming nodig hebben zodat zij niet door het zittende grootkapitaal kan worden weggeconcurreerd zolang dat nog een dominante positie inneemt. Veel grotere kapitalen hebben de vorm van aandelenportefeuilles. Door aan- en verkoop zullen deze op den duur worden omgezet in eigendom of meerderheidsbelang.

De overdracht van eigendom gaat niet in de vorm van een compensatieloze onteigening en uitstoting. Zij kan onder voorwaarden worden ingeruild tegen beperkt vererfbare of weg te schenken uitkeringen, waarbij een continuering van de rol van bestuurder mogelijk is onder nieuwe voorwaarden. Een dergelijke “uitkoop” lijkt op de wijze waarop medische praktijken, restaurants en andere kleine ondernemingen van eigenaar veranderen, zei het dat er geen som ineens wordt uitbetaald (die dan van de bank of andere kapitaalverstrekker geleend wordt) maar een winstafhankelijk recht op uitkering wordt gegeven. Het is duidelijk dat deze vorm van bedrijfsovername ook voor kleine ondernemingen de voorkeur verdient. De aanbieder heeft er belang bij om een goede overnamekandidaat te selecteren omdat zijn uitkering direct afhankelijk is van diens succes. En het risico dat men een kat in de zak koopt omdat de eigenaar er toch stiekem met de klanten vandoor gaat of de zaken mooier heeft voorgesteld dan ze zijn is afwezig. Het overnemen tegen een bedrag ineens zou feitelijk verboden moeten worden.

Pensioenfondsen, en in een later stadium te vermaatschappelijken levensverzekeringen, kunnen een goed en omvangrijk startpunt zijn voor een dergelijke ontwikkeling. Immers, het zeer omvangrijke daarin belegde kapitaal is in feite van de werknemers en heeft bovendien al de vorm van een recht op uitkering.

Het zal duidelijk zijn dat het realiseren van een dergelijke structuur gezien het internationale karakter van het huidige kapitaal niet of slechts in uiterst beperkte zin op nationale schaal te realiseren is. Op Noordwest Europese schaal zouden er echter mogelijkheden moeten zijn.

De Sociale Vennootschap

Vanaf een zekere grootte, na een zekere tijd, zouden ondernemingen, organisaties die voor de markt produceren en arbeid inhuren, alleen nog mogen bestaan als sociale ondernemingen. Hieronder een eerste schets hoe zo’n Sociale Vennootschap bestuurd zou kunnen worden.

Iedere euro (of nader te bepalen veelvoud daarvan) die door de onderneming aan iemand wordt uitbetaald voor werkzaamheden, betaald wordt aan derden voor aankoop van productiemiddelen of aan de onderneming betaald wordt, levert de verkrijger of betaler van die euro stemrecht op. De opgebouwde rechten worden over jaren geaccumuleerd, maar oude rechten verdwijnen ook weer na een zekere tijd. De stem kan pas effectief worden ingezet bij een bepaald minimum. Of de stemmen van leveranciers, werkers en afnemers even zwaar moeten wegen, en of er nog andere regels zijn die de stemkracht beperken of juist vergroten (bijvoorbeeld maximeren bij een bepaalde omvang), is voor een deel door de onderneming zelf te bepalen. Voor een belangrijker deel wettelijk voorgeschreven.

Die stemmen dienen allereerst voor het verkiezen van de leden van de ondernemingsraad die op zijn beurt het bestuur, die raad van toezicht zou kunnen heten, verkiest en controleert. Deze benoemt op zijn beurt de directie of de directies van de ondernemingen die onder dat bestuursorgaan ressorteren. De ondernemingsraad kan alleen verkozen worden uit stemgerechtigde leden met een bepaald minimum gewicht aan stemmen. Het bestuur van de ledenraad, die als enige taak het voorbereiden en leiden van de vergadering van de ledenraad heeft, wordt door de ledenraad uit haar midden verkozen.

Naast de finale zeggenschap over de onderneming door de ondernemingsraad zullen alle ondernemingen, ook een Sociale Vennootschap, moeten voldoen aan maatschappelijke eisen vastgelegd in wetgeving en structuurplannen. Deze eisen zullen een veel breder terrein bestrijken dan de huidige wet en regelgeving, maar gelijktijdig minder gedetailleerd zijn. Bovendien zullen de organen die de naleving controleren geheel of gedeeltelijk verkozen worden door de betreffende ondernemingen.

Een dergelijke opzet zal niet voor alle sectoren identiek kunnen zijn. In ieder geval ondernemingen die voornamelijk onroerend goed en grond exploiteren zullen een opzet moeten hebben waarbij de beleidsvrijheid sterker is ingeperkt en meer aan het algemeen belang onderworpen.

Internationale context

Het huidige, wereldomvattende kapitalisme kan niet als geheel op deze wijze worden aangepakt. Aan de andere kant is duidelijk dat de economische krachten veel te groot zijn om dit op nationaal niveau te doen. Wellicht is dit voor enkele sectoren zoals bouw of landbouw mogelijk, maar daar zijn al relatief veel kleinere bedrijven actief waar dit niet erg nuttig is. De enige schaal waarop dit serieus kan worden aangepakt is een (Europese) federatie. Daarbij zal een zekere ontvlechting van het mondiale kapitaal noodzakelijk zijn, zonder dat daarmee de productieve basis van die regionale sociale kapitalen belangen buiten de federatie geheel uitsluit. Ook uit veiligheidsoverwegingen is de ontvlechting van het internationale kapitaal, dat wil zeggen het niet in verkeerde handen komen van geavanceerde technologie en kennis zeer gewenst.