Nogmaals: onze westerse samenleving staat onder druk. Misschien nog geen zware druk, maar er wordt aan alle kanten aan onze status geknaagd. Van belangrijke groepen wordt de welvaart aangetast en er ontwikkelt zich meer geweld tegen het Westen en westerse waarden, waarbij via een toevloed van laagopgeleide migranten/vluchtelingen deze strijd geïmporteerd wordt. Het banken-kapitalisme is dol aan het draaien. Automatisering en export van arbeid holt onze economie uit, waarbij ook de middenklasse steeds harder getroffen wordt. De verzorgingsstaat bezwijkt onder het eigen gewicht. Het milieu oogt ook nog steeds niet fris. Waarom voelen velen zich zo machteloos tegenover deze ontwikkelingen? Uit het zich vooral in gemopper en kritiek?

In de perifere landen van de EU, waar het individualisme minder dominant is, de situatie al wat moeilijker en politieke organisatie nog geen vies woord, zie je omvangrijke politieke protesten. Misschien nog niet erg gericht en doordacht, maar het is een begin. In de kernlanden heerst gezapigheid. De kop in het zand, het zal mijn tijd wel duren…

Atomistisch Individualisme maakt ons machteloos

De kern van deze machteloosheid zit in onze eigen mentaliteit opgesloten. Onze opvoeding tot “vrije”, “ongebonden”, “zelfstandige” individuen met een overdosis aan verantwoordelijkheid voor –of schuld aan – de eigen situatie, maakt het ons moeilijk, bijna onmogelijk om een gezamenlijkheid te ontwikkelen of te vinden. We kunnen ons niet meer aaneensluiten, een “wij” vormen. Dit is niet vanzelf gebeurd. Zo zijn we opgevoed en het wordt ons dagelijks van alle kanten toegeschreeuwd. Gelijktijdig is onze tijdshorizon vernauwd. Loyaliteit is iets van de lange termijn. Het hedendaagse individu wordt gericht op directe bevrediging van de behoefte. Lukt dat niet meteen, dan koop je iets anders of zoekt een ander. Dat is de kern van onze identiteit, ons atomistisch individualisme. Om boven­genoemde problemen aan te pakken zijn wezenlijke veranderingen in de inrichting van onze samenleving noodzakelijk. Die zijn onmogelijk zonder een mentaliteits­verandering. Zowel om die veranderingen tot stand te brengen als om ze te laten werken. We zullen ons atomaire individualisme moeten vervangen door een andere vorm van individu-zijn.

Geloof is geen jas

Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Het heeft veel moeite gekost om de ideeën over onszelf in ons hoofd te krijgen, zelfs als we ons realiseren dat dat hoofd aan het begin van de opvoeding een min of meer onbeschreven blad was. Nu dat blad al beschreven is moeten zaken uitgegumd worden wil je er iets nieuws op kunnen schrijven. Dat is, zolang in het leven van alledag die ideeën moeten worden toegepast en er ingeramd worden, een bedreigend perspectief. Voor zo’n (zelf_‑)heropvoeding, want dat is het, moet inzicht ontwikkeld worden hoe dat aan te pakken. Een eerste stap daarin is het inzicht in de noodzaak: “Du mußt dein Leben ändern” heet een recent boek van Peter Sloterdijk. Een vrijblijvende poging zal niet snel slagen. Ook is duidelijk dat het niet iets is wat je in je eentje doet. Als niet gelijktijdig gezamenlijkheid ontwikkeld wordt zal het niet lukken.

In onze liberale seculiere samenleving is het uitgangspunt dat opvoeding neutraal moet zijn en dat men als (jong)volwassene moet kiezen of en zo ja wat men wil geloven. Dat er, in heden en verleden, concessies aan verschillende geloofsgemeenschappen zijn gedaan is de historisch afgedwongen uitzondering, niet de regel. Het geloof lijkt zo een jas die je mooi vindt of niet. Het aantrekken van die jas verandert de persoon die hem aantrekt niet. Hij kan ook een andere jas kiezen en blijft dan in wezen dezelfde. Er zijn allerlei geloofssmaakjes die inderdaad zo kunnen werken. Met echt geloven heeft een dergelijke oppervlakkige belangstelling niet veel te maken. Je gelooft pas ergens in als je ook daarnaar gaat leven en als je deel uit gaat maken van de gemeenschap van gelovigen. De persoon die op die manier gelooft, is niet meer dezelfde die eerder iets anders geloofde: er is een directe verbinding tussen identiteit en geloof. Dit fundamentele gegeven wordt door de verdedigers van de neutrale staat en de neutrale opvoeding over het hoofd gezien.

Hoe zit dat dan met ons openbaar of algemeen onderwijs? Dat is inderdaad niet neutraal maar humanistisch. Maar het humanisme is toch geen geloof? Het is inderdaad geen religie, maar het heeft wel uitgangspunten waar je in moet geloven. Het belangrijkste geloofsartikel is dat je een zelfstandig mens bent die samenleeft met anderen in de vorm van een “sociaal contract”. Het uitgangspunt van dat contract is dat de wereld bestaat uit geïnformeerde en rationeel handelende individuen in een maatschappij die is opgebouwd uit dat soort individuen. En het eigenaardige aan dit geloof is, dat het van zichzelf ontkent een geloof te zijn. Voor een gewone godsdienst is duidelijk dat je moet geloven om de waarheid van die godsdienst te aanvaarden. Het humanisme verhult de geloofsdaad door te stellen dat dit het product is van een onontkoombare rationele conclusie. Ook het feit dat je de facto een gemeenschap vormt met je geloofsgenoten wordt ontkend: voor het humanisme bestaat de wereld uit individuen; de gemeenschap is een anonieme verzameling contractanten. Daarom valt het ook niet mee de jas van het humanisme uit te trekken. Ook al staan haar geloofsartikelen op zeer gespannen voet met de werkelijkheid.

Uit ‘De hartslag van de wereld’ van Peter Sloterdijk en Alain Finkielkraut:

Sloterdijk: “Daarmee zou het bewijs geleverd zijn dat het wezen van een cultuur huist in het mysterie van de overdracht. Die overdracht moet plaatsvinden binnen een zelfbewust volk, en de voortplanting van de cultuur vereist het geloof in de continuïteit van de generaties. Filosofisch zou men zich die toestand kunnen voorstellen als een feitelijke voortplantingsrelatie, die zich niet laat herleiden tot algemeen openbaar onderwijs. (…)”
Finkielkraut: “Kortom, men flirt met het ergste als men de menselijke pluriformiteit niet beschouwt als een supermarkt waar alle identiteiten voorhanden zijn en waar iedereen kan zijn wie hij wil. De kunst om een volk te zijn wordt niet langer gepast geacht.”

Die kunst zullen we dus weer uit moeten vinden. Er is geen goede reden waarom volkeren, culturen, zich niet zouden kunnen vermengen en transformeren tot iets groters, bijvoorbeeld een Europees, Rijnlands of “Verlicht” “volk”. De verzameling staten die nu Europa vormt zal zonder Europese identiteit ten onder gaan. Binnen zo’n grotere identiteit lijkt voldoende ruimte om Franse, Engelse, Duitse, Nederlandse, Joodse, … stammen te huisvesten.

Ideologie

Omdat het verwarrend is om over geloof te spreken als er geen god aan te pas komt zullen we het verder hebben over ideologie. Een vies woord in het hedendaagse spraakgebruik. Het wordt hier neutraal gebruikt: een ideologie is een stelsel van ideeën, vooral morele waarden, die het individuele leven richting en zin geven door het individu een plaats toe te wijzen in het maatschappelijk geheel. Dit wordt verpakt in verhalen die illustreren waarom het volgen van de in de ideologie verwoorde waarden tot een gewenst levens-resultaat zou moeten leiden. Het aannemen van een ideologie is per definitie een daad van geloof. Het betekent dat je een verhaal over hoe de samenleving in elkaar zit, hoe die in elkaar zou moeten zitten en vooral wat jouw individuele plaats in dat geheel is, voor waar houdt. Hierboven werd al gesteld dat humanisme ook een geloofsdaad vereist. Humanisme (in zijn diverse varianten, waaronder het liberalisme) is ook een ideologie. Het is nog sterker: iedere vorm van samenleving heeft een ideologie. Ook nihilisme is een ideologie. Verder is duidelijk dat binnen deze definitie alle godsdiensten ideologieën zijn.

Iedere vorm van geloof, elke ideologie, godsdienstig zowel als seculier, schept een tweedeling: tussen gelovigen en ongelovigen. De gelovigen zijn in het bezit van de waarheid, de ongelovigen niet. Veel ideologieën kennen een zekere bekeringsdrang, sommige zelfs een bekeringsdwang. In dat geval is men geen goede gelovige als men niet bekeert. Er zijn ook geloven die juist exclusief zijn en waar men alleen op uitnodiging of met een bepaalde afkomst aan kan (of moet) deelnemen. Na bloedige strijd in het verleden zijn een aantal ideologieën nu in staat om samen te leven in een democratische samenleving. Praktisch gesproken betekent dat een tolerantie voor waarheden die van die van de eigen ideologie verschillen.

Het subject

En dan is er de persoon, het individu, het onderdeel-van-de-gemeenschap. Degene die bij de opvoeding die waarden met mooie verhalen ingegoten heeft gekregen waardoor hij in de gemeenschap zelfstandig kan functioneren. Zoals hier­boven gesteld: een subject is het product van een ideologie. Om te beginnen in de opvoeding worden met behulp van belonen en straffen en de mooie ideologische verhalen de morele waarden in het individu ingebracht.

Het veranderen van ideologie betekent niet alleen dat je je bij een andere gemeenschap aansluit. Het zal in het algemeen gepaard moeten gaan met verandering in de persoon: in de opvatting wie je bent, hoe je je wil gedragen. Als de verschillen in morele waarden tussen twee ideologieën minimaal zijn en het gaat vooral om de verhalen er omheen dan zal het veranderen van geloof inderdaad niet veel anders zijn dan het aantrekken van een andere jas. Dergelijke verschillen interesseren ons verder niet. We kunnen hier in ieder geval de conclusie trekken dat degenen die roepen om een neutrale opvoeding waarbij als volwassene pas een keus gemaakt hoeft te worden, het volledig bij het verkeerde eind hebben. Er bestaat geen neutrale opvoeding.

Naar een nieuwe ideologie

Voor groepsvorming is een ideologie nodig die de subjecten (jou dus) tot leden kan maken. Behalve de gewenste groepsvorming moet zo’n ideologie voldoende overeenkomen met onze kennis van de wereld: zij moet het maximum aan waarheid bevatten. Zoals gezegd is het aannemen van een ideologie altijd een daad van geloof. Maar dat geloof wordt vergemakkelijkt als die ideologie beter kloppende verhalen over de wereld om ons heen bevat. Daarnaast zal die ideologie voldoende ruimte aan het individu moeten bieden.

De eerste vraag is of er geen bestaande ideologieën voorhanden zijn die voor ons doel geschikt zijn. De dominante ideologie van het humanisme in zijn huidige varianten valt in ieder geval af, zoveel is nu wel duidelijk. Godsdiensten, waaronder ook allerlei spiritueel en ander geloof in hogere, niet zichtbare of buiten­aardse machten gerekend kan worden, lijken überhaupt niet in aanmerking te komen, vanwege een zeer gebrekkig waarheidsgehalte. Blijven over het conservatisme – waarvan het de vraag is of het een volwaardige ideologie is –, socialisme, communisme, fascisme, nationalisme en racisme. Geen van allen erg aantrekkelijk om uiteenlopende redenen.

Waar kunnen we dan een goede ideologie vandaan halen? De godsdiensten hadden het wat dat betreft eenvoudig, want die lieten hun ideologie door God influisteren bij een profeet. Wij zullen het moeten doen met het uit bestaand materiaal ontwikkelen van een betere ideologie. Door te onderzoeken wat de goede en wat de slechte zaken in de bestaande ideologieën zijn en daaruit iets beters te destilleren. Daarbij is een centraal kenmerk van alle ideologieën tot nu toe dat die aan de gelovigen een perfecte wereld als eindstadium beloven. Is het niet in dit leven dan toch in een toekomstig of dat van je nazaten. Dat doet een mensenhart natuurlijk harder kloppen! Of werkt juist heel geruststellend. De eerste eis waaraan een nieuwe ideologie moet voldoen is een afscheid van een dergelijk stralend toekomstbeeld. Dat maakt de zaak niet eenvoudiger, want die voorgehouden worst is een heel goed bindmiddel.

De te ontwikkelen ideologie zal het vooral moeten hebben van “inzicht in de noodzaak”: we moeten op een of andere manier een gezamenlijkheid vormen om (als cultuur) te overleven, er zit helaas niets anders op. Hoezeer ons dat als liberaal individu tegen de borst stuit. Dit afscheid zal, zoals dit boek hoopt aan te tonen, uitmonden in het dogma van het accepteren van ongelijkheid, maar daarmee lopen we op de zaken vooruit.